بحث ما در بررسی روایات حتمیت خروج سفیانی بود، دیروز روایت صحیحه از امام رضا در کتاب قرب الاسناد ذکر کردیم، یکی از عزیزان می‌گو یند روایت قرب الاسناد با عبارتهای دیگر، در کتاب خرائج آمده، ما مراجعه کردیم، ولی چندان فرقی نداشت وهمان «حدث بن الحرمین»[۱] آمده، که این همان جریانی است که در زمان متوکل، یعنی ۳۴ یا ۳۵ سال بعد از آخرین ایام عمر شریف امام (سال ۲۰۳) اتفاق افتاد. اگر این باشد، همان بیان مرحوم مجلسی میباشد و دیگر ربطی به خسف و سفیانی ندارد.
در متن قرب الاسناد «عصبیه» است که در پاورقی همان کتاب (عصبه) هم آمده است که عَصبه یا عُصبه یا عصبیه به معنی گروه میباشد.[۲]
پس خیلی تفاوتی با روایت قرب الاسناد ندارد حتی اگر روایت کتاب قرب الاسناد باروایت کتاب خرائج اختلاف پیدا کند کتاب قرب الاسناد به علت اهمیت، اعتبار وتقدم زمانی مقدم است زیرا همان طور که از اسمش پیداست (قرب الاسناد) یعنی احادیث با سندهای کوتاه به معصوم منتهی می‌شود ولی کتاب خرائج والجرائح (با اعتبار و احترام فوق العاده‌ای که نسبت به مؤلف آن جناب قطب الدین راوندی که از أجلا و بزرگان طایفه هستندداریم) مَراسیل است پس اگر تعارض واختلاف باشد روایت قرب الاسناد مقدم ست.
سؤال دانش پژوه: در این روایت اَولاً «خمسه عشر کبشاَ من العرب » من العرب اضافه داردیعنی ۱۵ نفر از حکام و افراد معترضین در مناطق مختلف سرزمین عربستان هنگامی که اعتراض می‌کنند کشته می‌شوند وثانیاَ در اول روایت «من علامات الفرج» دارد پس چگونه می‌شود بگوییم ربطی به خسف وسفیانی ندارد؟
پاسخ استاد: ما قبلاَ اشاره کرده ایم که آیا حتماَ باید علامات مقارن با ظهور حضرت باشد؟ خیر زیرا ما روایات زیادی داریم که سقوط حکومت ننگین بنی عباس را از علامات فرج و ظهور امام زمان دانسته‌اند ولی مقارن هم نیست.پس این روایت مربوط به سفیانی نمی‌شود پس بنابراین روایات سفیانی سه دسته است یک اصل خروج را بیان می‌کند دوم حتمیت را بیان کرده و سوم سفیانی را در ذیل علائم غیر حتمی نقل کرده
در کافی شریف دو روایت دیگر مفید حتمیت آمده
روایت چهاردهم[۳]
«فضل کاتب می‌گوید: در زمانی که هنوز حکومت اٌمویین ساقط نشده بود و هنوز حکام امویین سر کار بودند روزی ما در خدمت امام صادق بودیم در همین زمان نامه رسانی از طرف ابومسلم نامه‌ای آورد و امام با تندی با آن نامه رسان برخورد کردند و گفتند از جلسه برو بیرون. این نحوه برخورد امام با این پیک برای ما سؤال شد که این چه برخوردی از طرف امام بود؟ و چرا امام اینگونه رفتار کردند؟ بلافاصله امام صحبتهای مارا قطع کرد و گفتند: زیر گوشی به هم چه می‌گویید، خداوند عزوجل به خاطر تعجیل مردم، عجله نمی کند وجابه جا کردن کوه خیلی آسانتر از جا به جا کردن حکومتی است که زمانش به پایان نرسیده است وبخواهی آن را منقرض کنی. سپس امام فرمود: ان فلان ابن فلان وتا ۷ نفر را شمردند {که تصریح نکردند ونام آنها را شمردند}سپس گفتم بالأخره علامت حکومت حضرت مهدی بین من وشما چه میباشد.[۴] که اگر آن علامت حاصل شد بگوییم مقدمات آن حکومت است.امام فرمود: یا فضل حرکتی نکن تا سفیانی خروج کند{که شاهد ما همین است} «فَإِذَا خَرَجَ السُّفْیَانِیُّ فَأَجِیبُوا إِلَیْنَا یَقُولُهَا ثَلَاثاً وَ هُوَ مِنَ الْمَحْتُومِ» اگر سفیانی خارج شد به طرف ما بیایید وبه دعوت ما لبیک بگویید و سه مرتبه این را تکرار کردند. «وهو من المحتوم » سفیانی از علامات حتمیه است.» –
بیان مرحوم مجلسی ذیل این روایت[۵]
(۸): موثق. (مرحوم مجلسی که کتاب کافی را مورد نقد و بررسی قرار میدهد وبه آسانی روایتی را نمی پذیرد. اینجا می‌گوید این روایت موثق است.)
قوله: ” کتاب أبی مسلم” ای المروزی. (همان ابو مسلم خراسانی، که اصل آن اصفهانی ست.)
قوله: ” یسار بعضنا بعضا” الظاهر أن مسارتهم کان اعتراضا علیه بأنه لم لا یقبل ذلک. (ظاهر این زیر گوشی اعتراض به امام است.)
قوله: ” حتى بلغ السابع من ولد فلان”ای عد سبعه من ولد العباس و بَیّن أن ملک هؤلاء مقدم على خروج قائمنا فکیف نخرج و لم ینقض ملک هؤلاء و هذا بدؤ ملکهم. (یعنی امام به ۷ نفر از حکام بنی عباس اشاره کردند که هنوز حکومت آنها پایان نپذیرفته است وحکومت بنی عباس مقدم بر حکومت حضرت قائم میباشد وهنوز ابتدای ملک عباسیین است.)
قوله: ” و هو‌ای خروج السفیانی من المحتوم ” الذی لا بداء فیه.
در این عبارت نه تنها تعدد سفیانی استفاده نمی شود بلکه به عکس است ومرحوم مجلسی روی ان تأکید می‌کند که در اصل آن بداء نیست. و از حتمیات است.
در باره حتمیت سفیانی بحث سندی لازم نیست به علت تضافر روایات و تواتر
روایت پانزدهم از کلینی[۶]
«معلی بن خنیس می‌گوید: در زمانی که هنوز عباسیین روی کار بودند وکسانی دنبال هم پیمان بودند که سر کار بیایند، من از طرف سدیر و بعضی دیگر نامه‌ای را برای امام آوردم که مضمون نامه این بود که: با این تحولاتی که می‌بینیم آینده نزدیک برای شماست وشما جلو بیفتید و قیام کنید.امام نامه هایی را که معلی آورده بود به زمین زد وگفت: اُف اٌف وای بر شما. مگر نمی‌دانید که سفیانی باید کشته شود و امام زمان کسی است که سفیانی را می‌گشد و هنوز سفیانی نیامده و سفیانی بعد از حکومت عباسیین می‌آید.»
نظرات مرحوم مجلسی در ذیل این روایت[۷]
بررسی سند
(۱): مجهول. و الظاهر أن عبید الله هو عبید الله أحمد بن نهیک الذی و ثقه النجاشی و هو المکنى بأبی العباس، و ذکر الشیخ أنه روى عنه کتبه حمید، لکنه غیر مشهور بالدهقان و المشتهر به هو عبید الله بن عبد الله. (أبی العباس که همان عبیدالله بن احمد دهقان میباشد که ثقه میباشد) محمد بن زیاد بیاع السابری: که یکی از تجار فقیه میباشد[۸] وابان که اگر همان ابان بن تغلب باشد مقبول الطرفین است و بحثی در آن نیست واز یاران امام بود که امام بعد از موت ایشان فرمود: موت ایشان قلب مرا به درد آورد.و معلی بن خنیس: از نظر من معلی مشکل ندارد و موثق است.ولی ایشان مقداری تندرو بود و گویا جلوتر از رهبری حرکت می‌کرد و آخر او را شهید کردند و امام قاتلش را نفرین کرد.
بررسی دلالت
قوله: ” حین ظهرت المسوده” ای أصحاب أبی مسلم المروزی، لأنهم کانوا یلبسون السواد.
قوله: ” ما أنا لهؤلاء بإمام” (۲) ای إنهم لاستعجالهم، و عدم التسلیم لإمامهم خارجون عن شیعته و المقتدین به.
قوله: ” إنما یقتل السفیانی” (۳) ای إما یعلمون أن القائم یقتل السفیانی الخارج قبله کما یظهر من کثیر من الأخبار أنه یقتله، أو أما یعلمون أن من علامات ظهور دوله أهل البیت قتل السفیانی قبل ذلک، و السفیانی لم یخرج، و لم یقتل بعد فکیف یصح لنا الخروج و الجهاد.[۹]
از این روایات حتمیت فهمیده می‌شود و چند روایت دیگر نیز در غیبت نعمانی هست.
مرحوم مجلسی به کثرت روایات سفیانی اشاره کردند پس با این همه روایات بی نیاز از بحث سندی می‌شود
روایت شانزدهم:
حدثنا أحمد بن محمد بن سعید قال حدثنا علی بن الحسن عن محمد بن خالد الأصم عن عبد الله بن بکیر عن ثعلبه بن میمون عن زراره عن حمران بن أعین عن أبی جعفر محمد بن علی ع فی قوله تعالى ثُمَّ قَضى أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ فقال إنهما أجلان أجل محتوم و أجل موقوف فقال له حمران ما المحتوم قال الذی لله فیه المشیئه قال حمران إنی لأرجو أن یکون أجل السفیانی من الموقوف فقال أبو جعفر ع لا و الله إنه لمن المحتوم»[۱۰]
امام در ذیل آیه «ثم قضی أجلاً واجل مسمی عنده »فرمودند ما دو اجل داریم اجل حتمی و اجل موقوف وسپس حمران از امام پرسید اجل محتوم چیست؟ امام پاسخ دادند آن اجلی که اراده نافذه خدا به آن تعلق گرفته است دوباره حمران گفت: حالا که اجل محتوم از اراده نافذه است پس امیدوارم که سفیانی از اجل محتوم نباشد یعنی ما منتظر سفیانی نباشیم و امام زمان بدون سفیانی بیاید وقال ابو جعفر: خیر اینگونه نیست بلکه سفیانی از اجل محتوم است وباید قبل از ظهور امام زمان بیاید.»
[۱]. و قال البزنطی قال الإمام الرضا ع، إن من علامات الفرج حدثا یکون بین الحرمین قلت وای شیء الحدث فقال عصبیه (در پاورقی عصبه و… هم دارد) تکون بین المسجدین و یقتل فلان من ولد فلان خمسه عشر کبشا من العرب (الخرائجوالجرائح، ج۳، ص۱۱۷۰)
[۲].العصبه:جماعه بین العشره الی اربعین (لسان العرب،ج۱،ص۶۰۵)
[۳]. ُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی هَاشِمٍ عَنِ الْفَضْلِ الْکَاتِبِ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَتَاهُ کِتَابُ أَبِی مُسْلِمٍ فَقَالَ لَیْسَ لِکِتَابِکَ جَوَابٌ اخْرُجْ عَنَّا فَجَعَلْنَا یُسَارُّ بَعْضُنَا بَعْضاً فَقَالَ‌ای شَیْءٍ تُسَارُّونَ یَا فَضْلُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ ذِکْرُهُ لَا یَعْجَلُ لِعَجَلَهِ الْعِبَادِ وَ لَإِزَالَهُ جَبَلٍ عَنْ مَوْضِعِهِ أَیْسَرُ مِنْ زَوَالِ مُلْکٍ لَمْ یَنْقَضِ أَجَلُهُ ثُمَّ قَالَ إِنَّ فُلَانَ بْنَ فُلَانٍ حَتَّى بَلَغَ السَّابِعَ مِنْ وُلْدِ فُلَانٍ قُلْتُ فَمَا الْعَلَامَهُ فِیمَا بَیْنَنَا وَ بَیْنَکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ لَا تَبْرَحِ الْأَرْضَ یَا فَضْلُ حَتَّى یَخْرُجَ السُّفْیَانِیُّ فَإِذَا خَرَجَ السُّفْیَانِیُّ فَأَجِیبُوا إِلَیْنَا یَقُولُهَا ثَلَاثاً وَ هُوَ مِنَ الْمَحْتُومِ (کافی، ج۸، ص ۲۷۴).
[۴].از این سوالات فهمیده می شود که مسئله حضرت مهدی یک مسئله جا افتاده وبحث روز بوده است وجزء فرهنگ مردم بوده است که در آن زمان از حضرت سؤال می‌کنند.
[۵]. مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج۲۶، ص: ۲۸۱
[۶]. حُمَیْدُ بْنُ زِیَادٍ عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الدِّهْقَانِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَسَنِ الطَّاطَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِیَادٍ بَیَّاعِ السَّابِرِیِّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ صَبَّاحِ بْنِ سَیَابَهَ عَنِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَیْسٍ قَالَ ذَهَبْتُ بِکِتَابِ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ نُعَیْمٍ وَ سَدِیرٍ وَ کُتُبِ غَیْرِ وَاحِدٍ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع حِینَ ظَهَرَتِ الْمُسَوِّدَهُ (ابومسلم خراسانی) قَبْلَ أَنْ یَظْهَرَ وُلْدُ الْعَبَّاسِ بِأَنَّا قَدْ قَدَّرْنَا أَنْ یَئُولَ هَذَا الْأَمْرُ إِلَیْکَ فَمَا تَرَى قَالَ فَضَرَبَ بِالْکُتُبِ الْأَرْضَ ثُمَّ قَالَ أُفٍّ أُفٍّ مَا أَنَا لِهَؤُلَاءِ بِإِمَامٍ أَ مَا یَعْلَمُونَ أَنَّهُ إِنَّمَا یَقْتُلُ السُّفْیَانِی ( یعنی امام زمان کسی است که سفیانی را می کشد و هنوز سفیانی نیامده)
[۷]. مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج۲۶، ص ۴۸۲
[۸] سابری یعنی پارچه فروش که لباسهای شاپوری از ایران وارد می کردند و می فروختند.مادر مورد شغل روات مطالعه کردیم اکثراً بازاریهای متدین بودند محمد بن مسلم حناط (گندم فروش)، ضیاط(روغن فروش)،ثمان(روغن جامد فروش) خناس،عطار ویا صیرفی(صرافی) و شهام بوده اند درس فقه مرحوم حائری یزدی زعیم حوزه برای بازاریهای قم در مسجد عشقلی قبل از درس طلبه‌ها برگزلر می شد. «الفقه ثم المتجر»
[۹]. در کتاب سیره المصطفی: در مورد هجمه ی بنی امیه آمده یک نفر درجمعی در یک معامله ای به صاحب یوم الغدیر قسم خورد یک نفربه نام شعبی آمد، و پرسید منظور تو کیست؟ وقتی گفت علی بن ابیطالب گفت آیا از سیوف بنی امیه نمی ترسی؟ این اوضاع ننگین اٌمویین بود که چند روز پیش خطیب هتاک جمعه مدینه هم به امام زمان وپیروانش توهین کردندکه این سیره وروش از سردمداران آنها که به امیرالمؤمنین اهانت می کردند
[۱۰]. الغیبهللنعمانی، ص ۳۰۱
.
.
.
وای خیلی خوبه ساییتون
ممنون از لطف شما