بسم الله الرحمن الرحیم ـ الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین سیما امام زماننا روحی وارواح من سواه لتراب مقدمه الفداء
مقدمه
موضوع بحث ما، راجع به ادله و روایاتی بود که دلالت بر ولادت امام زمان7 داشت. آخرین روایتی که در این مورد، ذکر شد، روایت سعد بن عبدالله اشعری بود. متن روایت به همراه توضیحات لازم بیان شد و سپس منابعی که این روایت را نقل کرده بودند، متعرض شدیم و گفتیم که به این حدیث، توجه شده است. محور بعدی، بررسی سندی روایت است. دو طریق برای روایت سعد بن عبدالله اشعری بیان شده است. طریق اول را شیخ صدوق و طریق دوم را طبری شیعی، بیان کرده است و ما هر دو طریق را بیان می کنیم.
روایت سعد بن عبدالله اشعری به سند شیخ صدوق
«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ حَاتِمٍ النَّوْفَلِيُّ الْمَعْرُوفُ بِالْكِرْمَانِيِّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ عِيسَى الْوَشَّاءُ الْبَغْدَادِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ طَاهِرٍ الْقُمِّيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَحْرِ بْنِ سَهْلٍ الشَّيْبَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مَسْرُورٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْقُمِّيِّ قَالَ…»[1]
روایت سعد بن عبدالله اشعری به سند محمدبن جریر بن رستم طبری
«وَ أَخْبَرَنِي أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ الْبَاقِي بْنُ يَزْدَادَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَزَّازُ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الثَّعَالِبِيُّ قِرَاءَةً فِي يَوْمِ الْجُمُعَةِ مُسْتَهَلَّ رَجَبٍ سَنَةً سَبْعِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ، عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ الْقُمِّيِّ، قَال…»[2]
بر این روایت اشکالات سندی و متنی بسیاری از طرف بزرگان، وارد شده است[3] که می توان گفت بیش از 12 اشکال می باشد. در اینجا به بیان مرحوم خوئی در مورد شخصیت احمد بن اسحاق می پردازیم.
بیان مرحوم خوئی
«أحمد بن إسحاق بن عبد الله بن سعد = أحمد بن إسحاق بن سعد = أحمد بن إسحاق القمي»
«قال النجاشي : أحمد بن إسحاق بن عبد الله بن سعد بن مالك بن الأحوص الأشعري، أبو علي القمي وكان وافد القميين، وروى عن أبي جعفر الثاني، وأبي الحسن 8 وكان خاصة أبي محمد 7،…» (نجاشی می گوید:نماینده قمی‌ها بود و از امام جواد و امام هادی8، روایت نقل کرده و از خواص امام عسکری7، بوده است.ایشان طبق بیان أبو الحسن علي بن عبد الواحد وأحمد بن الحسين صاحب کتاب هائی مانند: علل الصوم – كبير – مسائل الرجال لأبي الحسن الثالث7(امام هادی) بوده است.)
وقال الشيخ : أحمد بن إسحاق بن عبد الله بن سعد بن مالك بن الأحوص الأشعري أبو علي : كبير القدر، وكان من خواص أبي محمد 7 ورأى صاحب الزمان 7 وهو شيخ القميين ووافدهم. (شیخ طوسی می گوید: احمد بن اسحاق قمی دارای منزلت عظیمی است و از خواص امام عسکری7 می باشد و همچنین امام زمان7 را دیده و از بزرگان قمی و نماینده آنان است.)
* جریان احمد بن اسحاق که موفق به دیدار امام زمان7 شده است – طبق بیان شیخ طوسی – اشاره به کدام قصه است؟ آیا مقصود، همین جریان سعدبن عبدالله اشعری است که روایت آن را بیان کردیم (روایت بیست و ششم) و یا جریان رویت امام زمان، مربوط به واقعه دیگری است که در روایت شیخ صدوق، بیان شده است. روایت اینگونه است:
«حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ 7 وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لِي مُبْتَدِئاً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُخَلِّ الْأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ آدَمَ 7 وَ لَا يُخَلِّيهَا إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بِهِ يَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ بِهِ يُخْرِجُ بَرَكَاتِ الْأَرْضِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَنِ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدَكَ فَنَهَضَ 7 مُسْرِعاً فَدَخَلَ الْبَيْتَ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَلَى عَاتِقِهِ غُلَامٌ كَأَنَّ وَجْهَهُ الْقَمَرُ لَيْلَةَ الْبَدْرِ مِنْ أَبْنَاءِ الثَّلَاثِ سِنِينَ فَقَالَ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ لَوْ لَا كَرَامَتُكَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى حُجَجِهِ مَا عَرَضْتُ عَلَيْكَ ابْنِي هَذَا إِنَّهُ سَمِيُّ رَسُولِ اللَّهِ 9 وَ كَنِيُّهُ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْما ً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ مَثَلُهُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ الْخَضِرِ7 وَ مَثَلُهُ مَثَلُ ذِي الْقَرْنَيْنِ وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ غَيْبَةً لَا يَنْجُو فِيهَا مِنَ الْهَلَكَةِ إِلَّا مَنْ ثَبَّتَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْقَوْلِ بِإِمَامَتِهِ وَ وَفَّقَهُ فِيهَا لِلدُّعَاءِ بِتَعْجِيلِ فَرَجِهِ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَقُلْتُ لَهُ يَا مَوْلَايَ فَهَلْ مِنْ عَلَامَةٍ يَطْمَئِنُّ إِلَيْهَا قَلْبِي فَنَطَقَ الْغُلَامُ 7 بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ فَصِيحٍ فَقَالَ أَنَا بَقِيَّةُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الْمُنْتَقِمُ مِنْ أَعْدَائِهِ فَلَا تَطْلُبْ أَثَراً بَعْدَ عَيْنٍ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ فَقَالَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ فَخَرَجْتُ مَسْرُوراً فَرِحاً فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ عُدْتُ إِلَيْهِ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ لَقَدْ عَظُمَ سُرُورِي بِمَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَيَّ فَمَا السُّنَّةُ الْجَارِيَةُ فِيهِ مِنَ الْخَضِرِ وَ ذِي الْقَرْنَيْنِ فَقَالَ طُولُ الْغَيْبَةِ يَا أَحْمَدُ قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ إِنَّ غَيْبَتَهُ لَتَطُولُ قَالَ‌اي وَ رَبِّي حَتَّى يَرْجِعَ عَنْ هَذَا الْأَمْرِ أَكْثَرُ الْقَائِلِينَ بِهِ وَ لَا يَبْقَى إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَهْدَهُ لِوَلَايَتِنَا وَ كَتَبَ فِي قَلْبِهِ الْإِيمَانَ وَ أَيَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ هَذَا أَمْرٌ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ وَ سِرٌّ مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ غَيْبٌ مِنْ غَيْبِ اللَّهِ فَخُذْ ما آتَيْتُكَ وَ اكْتُمْهُ وَ كُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ تَكُنْ مَعَنَا غَداً فِي عِلِّيِّين»[4]
ادامه بیان مرحوم خوئی در مورد احمد بن اسحاق قمی
«… وعده الشيخ في رجاله في أصحاب الجواد 7 وفي أصحاب أبي محمد العسكري 7 قائلا : أحمد بن إسحاق بن سعد الأشعري، قمي ثقة» (همچنین شیخ طوسی او را ثقه معرفی کرده است)
- «…وقال الكشي: أحمد بن إسحاق القمي، وكان صالحا وأيوب ابن نوح، قال حمدويه : حدثنا محمد بن علي بن القاسم القمي، قال : حدثني أحمد ابن الحسين القمي الآبي أبو علي، قال : كتب محمد بن أحمد بن الصلت القمي إلى الدار كتابا ذكر فيه قصة أحمد بن إسحاق القمي وصحبته، وأنه يريد الحج، واحتاج إلى ألف دينار، فإن رأى سيدي أن يأمر بإقراضه إياه، ويسترجع منه في البلد، إذا انصرف فأفعل ؟ فوقع 7 هي له منا صلة وإذا رجع فله عندنا سواها وكان أحمد لضعفه لا يطمع نفسه في أن يبلغ الكوفة»
و کشی می گوید: احمد بن اسحاق قمی، ثقه است و ایشان از اباصلت قمی نقل می کند که به امام زمان7، نامه ای نوشتم و قصه احمد بن اسحاق قمی را در آن نامه برای امام7، بازگو کردم و اینکه او همراه ما می باشد و می خواهد به حج برود و احتیاج به هزار دینار دارد، آیا نظر شما این است که این مبلغ را به او قرض بدهم و سپس هنگام برگشت، از او بگیرم؟ امام زمان7، در جواب نامه نوشت: این مبلغ را به او بپرداز که آن، هدیه ما برای او می باشد [ امام عهده دار قرض او می شود] و هنگام رجوع احمد بن اسحاق قمی، دوباره هم برای او می فرستیم. احمد بن اسحاق قمی، به خاطر کسالتی که داشت، باور نمی کرد که به کوفه هم برسد.
- «… جعفر بن معروف الكشي، قال : كتب أبو عبد الله البلخي إلي يذكر عن الحسين بن روح القمي : إن أحمد بن إسحاق كتب إليه يستأذنه في الحج، فأذن له، وبعث إليه بثوب، فقال : أحمد بن إسحاق نعى إلي نفسي، فانصرف من الحج ومات بحلوان. أحمد بن إسحاق بن سعد القمي، عاش بعد وفاة أبي محمد7
شيخ كشّى در رجال خود آورده است كه ابو عبد اللَّه بلخى نامهاى به من نوشت و از حسين بن روح نام برده و نوشته بود كه احمد بن اسحاق قمى نامهاى به او نوشت و اجازه رفتن به حجّ خواست. حسين بن روح از جانب امام 7 به وى اجازه داد و پارچهاى هم براى او فرستاد، احمد بن اسحاق وقتى آن را ديد گفت: اين خبر مرگ من است، اتفاقا هنگام بازگشت از سفر حج، در حلوان درگذشت
- «محمد بن مسعود، قال : حدثني علي بن محمد، قال : حدثني محمد بن أحمد، عن محمد بن عيسى، عن أبي محمد الرازي، قال : كنت أنا وأحمد بن أبي عبد اله البرقي بالعسكر، فورد علينا رسول من الرجل فقال لنا : الغائب العليل ثقة، وأيوب بن نوح، وإبراهيم بن محمد الهمداني، وأحمد بن حمزة وأحمد بن إسحاق ثقات جميعا»
محمد رازی گوید که من و احمد بن عبدالله برقی در سامراء بودیم که پیکی از طرف امام زمان7 بر ما وارد شد و گفت که غائب مریض و… احمد بن اسحاق، هگی از ثقات هستند.)
«أقول : تدل على بقاء أحمد بن إسحاق إلى ما بعد العسكري عليه السلام، مضافا إلى ما ذكره الكشي عدة روايات،منها»
مرحوم خوئی می گوید، این روایات دلالت دارد که احمد بن اسحاق بعد از شهادت امام عسکری7، در قید حیات بوده است، علاوه بر این روایات، روایاتی است که کشی در رجال خود ذکر می کند. مانند:
- «ما رواه محمد بن يعقوب عن محمد بن عبد الله و محمد بن يحيى جميعا، عن عبد الله بن جعفر الحميري قال : اجتمعت أنا والشيخ أبو عمرو ; عند أحمد بن إسحاق فغمزني أحمد بن إسحاق أن أسأله عن الخلف، فقلت له : يا أبا عمرو إني أريد أن أسألك عن شئ وما أنا بشاك فيما أريد أن أسألك عنه قال : سل حاجتك، فقلت له : أنت رأيت الخلف من بعد أبي محمد 7 فقال :اي والله. و رواه الشيخ في كتاب الغيبة، في السفراء الممدوحين، عن جماعة، عن أبي القاسم جعفر بن محمد بن قولويه، وأبي غالب الزراري، وأبي محمد التلعكبري، كلهم عن محمد بن يعقوب الكليني مثله.
حمیری گوید: من با عثمان بن سعيد عمرو- سفير امام زمان 7- در خانه احمد بن اسحاق، جمع بوديم. احمد بن اسحاق به من اشاره كرد تا از جانشين امام عسكرى، بپرسم. من به عثمان بن سعيد – سفير امام زمان – گفتم: مىخواهم سؤالى مطرح كنم. سؤال من در اثر شك و ترديد نيست، عثمان بن سعيد گفت: سؤال خود را مطرح كن و آنچه حاجت دارى بپرس. من گفتم: «تو خودت جانشين امام حسن عسكرى7 را ديدهاى؟» گفت: آرى به خدا و مثل این روایت را شیخ طوسی از جماعتی و آن‌ها از کلینی نقل کرده‌اند.
« وروى أيضا عن جماعة، عن أبي محمد هارون، عن محمد بن همام، عن عبد الله بن جعفر، قال : حججنا في بعض السنين بعد مضي أبي محمد 7 فدخلت على أحمد بن إسحاق بمدينة السلام، فرأيت أبا عمرو عنده، فقلت : إن هذا الشيخ – وأشرت إلى أحمد بن إسحاق – وهو عندنا الثقة المرضي حدثنا فيك بكيت وكيت»[5]
عبدالله بن جعفر می گوید که ما در بعضی از سال‌ها بعد از شهادت امام عسکری7، حج به جا می آوردیم. در یکی از این سفرها بر احمد بن اسحاق در شهر بغداد، وارد شدیم. من در نزد او، اباعمرو – سفیر امام زمان – را یافتم، پس به اباعمرو گفتم: این شیخ – اشاره به احمد بن اسحاق نمودم – در نزد ما ثقه است و در مورد شما برای ما، فلان جریان را نقل کرده است.
نتیجه : مفاد پنج روایتی که از مرحوم خوئی نقل کردیم این بود که احمد بن اسحاق، بعد از شهادت امام عسکری7، در قید حیات بوده است و از طرفی مهمترین اشکالی که در مورد روایت سعد بن عبدالله اشعری بیان شده، این است که تاریخ وفات احمدبن اسحاق با جریانی که در روایت سعدبن عبدالله اشعری، ذکرشده است، تناسب ندارد، طبق روایت سعد بن عبدالله، احمدبن اسحاق، در مسیر بازگشت به ایران – زمان حیات امام عسکری7– از دنیا رفته و حال آن که حیات احمدبن اسحاق بعد از شهادت امام عسکری7 بوده است.
بیان قاموس الرجال
و أمّا قول الفهرست: «و رأى صاحب الزمان 7 فهو أيضا غير محقّق، لأنّ محمّد بن أبي عبد اللّه الكوفي جمع (كما في الإكمال) عدد من رآه 7 و لم يذكره فيهم.[6]
آقای تستری می فرماید: و اما قول شیخ طوسی در فهرست – احمد بن اسحاق، امام زمان7 را دیده است – غیر محققانه است، زیرا محمد بن ابی عبدالله کوفی(مثل شیخ در کمال الدین) نام کسانی، که امام زمان7 را دیده‌اند، جمع آوری کرده است ولی نام احمد بن اسحاق در زمره چنین افرادی نمی باشد.
و إن استند الفهرست إلى خبر طويل رواه الإكمال في ذهاب هذا مع سعد إلى العسكري7 لسؤال له عن مسائل الناصبي الّذي ألزمه بما لا يستطيع الجواب، و رؤيتهما الحجّة 7 فهو خبر موضوع، كما يأتي في سعد، لتضمّن الخبر أنّ هذا مات في رجوعه في زمان العسكري7 مع أنّه خلاف الأخبار المتواترة في بقائه بعده؛ و صرّح به الكشّي في ما تقدّم و الشيخ في غيبته في ما مرّ. نعم وثّقه الحجّة7 »[7]
هرچند مستند شیخ طوسی در فهرست جهت مشاهده احمدبن اسحاق، امام زمان7را، روایت مفصل کمال الدین است، ولی خبرش موضوع است. زیرا طبق روایت سعد بن عبدالله اشعری، احمد بن اسحاق هنگام بازگشت در زمان امام عسکری7، رحلت کرده است در حالی که اخبار متواتر وجود دارد که احمد بن اسحاق بعد از شهادت امام عسکری7، در قید حیات بوده است و کشی و شیخ طوسی هم در الغیبه، تصریح به این جریان دارند. البته! امام زمان7، احمد بن اسحاق را توثیق کرده است. وَ آخِرُ دَعْوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمين
[1].شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 454 (مرحوم صدوق با پنج واسطه روایت را از سعد اشعری نقل می کند)
[2].طبری شیعی، دلائل الإمامة ص506 ( ثعالبی 110 سال بعد از اتفاق افتادن این جریان، قصه را برای بزاز نقل می کند، ضمنا طبری با سه واسطه روایت را از سعد اشعری نقل می کند)
[3].در کتاب تا ظهور، اثر نجم الدین طبسی، جلد اول،فصل هفتم و هشتم، تحقیقی تحت عنوان کاوشی در خبر سعد بن عبدالله اشعری قم، صورت گرفته است، حتما مراجعه فرمایید.
[4].شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 385 ( قسمتی از این روایت در جلسه 27 / 7/ 92) هم، بیان شده است.) اما ترجمه روایت :
احمد بن اسحاق گويد: بر امام عسكرىّ 7 وارد شدم و مىخواستم از جانشين پس از وى پرسش كنم. او سخن، آغاز كرد و فرمود: اى احمد بن اسحاق؛ خداى تعالى از زمان آدم 7 زمين را خالى از حجّت نگذاشته است و تا روز قيامت نيز خالى از حجّت نخواهد گذاشت، به واسطه اوست كه بلا را از اهل زمين دفع مىكند و به خاطر اوست كه باران مىفرستد و بركات زمين را بيرون مىآورد. گفتم: اى فرزند رسول خدا امام و جانشين پس از شما كيست؟ حضرت شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس در حالى كه بر شانهاش كودكى سه ساله بود – و صورتش مانند ماه شب چهارده مىدرخشيد- برگشت. فرمود: اى احمد بن اسحاق اگر نزد خداى تعالى و حجّتهاى او گرامى نبودى، اين فرزندم را به تو نشان نمی دادم، او همنام و همكنيه رسول خدا 9 است، كسى است كه زمين را پر از عدل و داد مىكند همچنان كه پر از ظلم و جور شده باشد. اى احمد بن اسحاق! مثل او در اين امّت مثل خضر و ذو القرنين است، او غيبتى طولانى خواهد داشت كه هيچ كس در آن نجات نمىيابد مگر كسى كه خداى تعالى او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد و در دعاء به تعجيل فرج موفّق سازد. احمد بن اسحاق گويد: گفتم: اى مولاى من آيا نشانهاى هست كه قلبم بدان مطمئن شود؟ آن كودك به زبان عربى فصيح به سخن درآمد و فرمود: أنا بقيّة اللَّه في أرضه و المنتقم من أعدائه؛ اى احمد بن اسحاق! پس از مشاهده جستجوى نشانه مكن! احمد بن اسحاق گويد: من شاد و خرّم بيرون آمدم و فرداى آن روز به نزد امام عسكرىّ 7 بازگشتم و گفتم: اى فرزند رسول خدا! شادى من به واسطه منّتى كه بر من نهاديد بسيار است، بفرمائيد آن سنّتى كه از خضر و ذو القرنين دارد چيست؟ فرمود: اى احمد! غيبت طولانى، گفتم: اى فرزند رسول خدا! آيا غيبت او به طول خواهد انجاميد؟ فرمود: به خدا سوگند چنين است تا به گونه ای كه اكثر معتقدين به او بازگردند و باقى نماند مگر كسى كه خداى تعالى عهد و پيمان ولايت ما را از او گرفته و ايمان را در دلش نگاشته و با روحى از جانب خود مؤيّد كرده باشد. اى احمد بن اسحاق! اين امرى از امر الهى و سرّى از سرّ ربوبى و غيبى از غيب پروردگار است، آنچه به تو عطا كردم بگير و پنهان كن و از شاكرين باش تا فردا با ما در علّيّين باشى.
[5].معجم رجال الحديث، خوئي، ج 2، ص 52 – 55
[6]. با تمام احترامی که برای آقای تستری قائل هستم، ولی چنین بیانی از ایشان، متین نمی باشد و دلیل هم، قابل قبول نمی باشد
[7].تستری، قاموس الر جال ج1، ص396
.
.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.