بسم الله الرحمن الرحیم ـ الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی محمد وآله الطاهرین سیما امام زماننا روحی وارواح من سواه لتراب مقدمه الفداء
مقدمه
بررسی دلائل اثبات ولادت امام زمان4 موضوع بحث ما می باشد. در جلسات قبل به روایت مفصل سعد بن عبدالله اشعری، منتهی شدیم. از این روایت تتمه ای باقی ماند که آن را نقل می کنیم و سپس اشکالات بر متن و یا سند را بیان می کنیم.
ادامه روایت بیست و ششم
«…قَالَ سَعْدٌ فَحَمِدْنَا اللَّهَ تَعَالَى عَلَى ذَلِكَ وَ جَعَلْنَا نَخْتَلِفُ بَعْدَ ذَلِكَ الْيَوْمِ إِلَى مَنْزِلِ مَوْلَانَا أَيَّاماً فَلَا نَرَى الْغُلَامَ بَيْنَ يَدَيْهِ فَلَمَّا كَانَ يَوْمُ الْوَدَاعِ دَخَلْتُ أَنَا وَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَ كَهْلَانِ مِنْ أَهْلِ بَلَدِنَا وَ انْتَصَبَ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بَيْنَ يَدَيْهِ قَائِماً وَ قَالَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَدْ دَنَتِ الرِّحْلَةُ وَ اشْتَدَّ الْمِحْنَةُ فَنَحْنُ نَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ يُصَلِّيَ عَلَى الْمُصْطَفَى جَدِّكَ وَ عَلَى الْمُرْتَضَى أَبِيكَ وَ عَلَى سَيِّدَةِ النِّسَاءِ أُمِّكَ وَ عَلَى سَيِّدَيْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ عَمِّكَ وَ أَبِيكَ وَ عَلَى الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ مِنْ بَعْدِهِمَا آبَائِكَ وَ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَيْكَ وَ عَلَى وُلْدِكَ وَ نَرْغَبُ إِلَى اللَّهِ أَنْ يُعْلِيَ كَعْبَكَ وَ يَكْبِتَ عَدُوَّكَ وَ لَا جَعَلَ اللَّهُ هَذَا آخِرَ عَهِدْنَا مِنْ لِقَائِكَ»
سعد گويد: خدا را سپاس گفتيم و بعد از آن تا چند روز به منزل مولايمان مىرفتيم و آن کودک را نزد او نمىديدم و چون روز خداحافظى فرا رسيد با احمد بن اسحاق و دو تن از همشهريان خود بر مولايمان وارد شديم و احمد بن اسحاق در مقابل امام ايستاد و گفت: اى فرزند رسول خدا! هنگام كوچ فرا رسيده و غم فراق، شدّت گرفته است، از خداى تعالى مسألت مىكنيم كه بر جدّت محمّد مصطفى و پدرت علىّ مرتضى و مادرت سيدة النّساء و بر دو سرور جوانان اهل بهشت، عمویت – امام حسن مجتبی7 – و پدر بزرگوارت – امام حسین7 – و پدرانت كه ائمّه طاهرين هستند درود بفرستد و همچنين بر شما و فرزند شما درود بفرستد و اميدواريم كه خداى تعالى شما را برترى دهد و دشمنتان را سركوب كند و اين ملاقات را آخرين ديدار ما قرار ندهد.
«قَالَ فَلَمَّا قَالَ هَذِهِ الْكَلِمَاتِ اسْتَعْبَرَ مَوْلَانَا حَتَّى اسْتَهَلَّتْ دُمُوعُهُ وَ تَقَاطَرَتْ عَبَرَاتُهُ ثُمَّ قَالَ يَا ابْنَ إِسْحَاقَ لَا تُكَلِّفْ فِي دُعَائِكَ شَطَطاً فَإِنَّكَ مُلَاقِ اللَّهِ تَعَالَى فِي صَدْرِكَ هَذَا، فَخَرَّ أَحْمَدُ مَغْشِيّاً عَلَيْهِ فَلَمَّا أَفَاقَ قَالَ سَأَلْتُكَ بِاللَّهِ وَ بِحُرْمَةِ جَدِّكَ إِلَّا شَرَّفْتَنِي بِخِرْقَةٍ أَجْعَلُهَا كَفَناً فَأَدْخَلَ مَوْلَانَا يَدَهُ تَحْتَ الْبِسَاطِ فَأَخْرَجَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ دِرْهَماً فَقَالَ خُذْهَا وَ لَا تُنْفِقْ عَلَى نَفْسِكَ غَيْرَهَا فَإِنَّكَ لَنْ تَعْدَمَ مَا سَأَلْتَ وَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَنْ يَضِيعَ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا»
چون (احمد بن اسحاق) اين كلمات را ادا كرد مولاى ما گريست به گونه ای كه اشك از ديدگانش جارى شد، سپس فرمود: اى پسر اسحاق! خود را در دعا به تكلّف مينداز و درخواست باطلی نکن، كه تو در همين سفر به ملاقات خدا خواهى رفت، احمد بيهوش بر زمين افتاد و چون به هوش آمد گفت: شما را به خدا و حرمت جدّتان سوگند مىدهم كه پارچه ای به من عطا فرمائيد تا آن را كفن خود سازم، مولاى ما دست به زير بساط كرد و سيزده درهم بيرون آورد و فرمود: آن را بگير و جز آن را هزينه نخواهي كرد كه آنچه را خواستى از دست نخواهى داد (درخواست کفن کرده بودی که آن را هم برایت می فرستم) و خداى تعالى اجر نيكوكاران را ضايع نخواهد كرد.
«قَالَ سَعْدٌ فَلَمَّا انْصَرَفْنَا بَعْدَ مُنْصَرَفِنَا مِنْ حَضْرَةِ مَوْلَانَا مِنْ حُلْوَانَ[1] عَلَى ثَلَاثَةِ فَرَاسِخَ حُمَّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ وَ ثَارَتْ بِهِ عِلَّةٌ صَعْبَةٌ أَيِسَ مِنْ حَيَاتِهِ فِيهَا فَلَمَّا وَرَدْنَا حُلْوَانَ وَ نَزَلْنَا فِي بَعْضِ الْخَانَاتِ دَعَا أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ بِرَجُلٍ مِنْ أَهْلِ بَلَدِهِ كَانَ قَاطِناً بِهَا ثُمَّ قَالَ تَفَرَّقُوا عَنِّي هَذِهِ اللَّيْلَةَ وَ اتْرُكُونِي وَحْدِي فَانْصَرَفْنَا عَنْهُ وَ رَجَعَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنَّا إِلَى مَرْقَدِهِ»
سعد گويد: در بازگشت از محضر مولايمان، سه فرسخ مانده به شهر حلوان احمد بن اسحاق تب كرد و بيمارى سختى بر وى عارض شد كه از ادامه حيات نااميد گرديد و چون به حلوان وارد شديم و در يكى از كاروانسراهاى آن فرود آمديم، احمد بن اسحاق يكى از همشهريان خود را كه در آنجا ساكن بود فراخواند، سپس گفت: امشب از نزدم بيرون برويد و مرا تنها بگذاريد، ما از نزد او بيرون آمديم و هر يك به خوابگاه خود رفتيم.
«قَالَ سَعْدٌ فَلَمَّا حَانَ أَنْ يَنْكَشِفَ اللَّيْلُ عَنِ الصُّبْحِ أَصَابَتْنِي فِكْرَةٌ فَفَتَحْتُ عَيْنِي فَإِذَا أَنَا بِكَافُورٍ الْخَادِمِ خَادِمِ مَوْلَانَا أَبِي مُحَمَّدٍ 7 وَ هُوَ يَقُولُ أَحْسَنَ اللَّهُ بِالْخَيْرِ عَزَاكُمْ وَ جَبَرَ بِالْمَحْبُوبِ رَزِيَّتَكُمْ قَدْ فَرَغْنَا مِنْ غُسْلِ صَاحِبِكُمْ وَ مِنْ تَكْفِينِهِ فَقُومُوا لِدَفْنِهِ فَإِنَّهُ مِنْ أَكْرَمِكُمْ مَحَلًّا عِنْدَ سَيِّدِكُمْ ثُمَّ غَابَ عَنْ أَعْيُنِنَا فَاجْتَمَعْنَا عَلَى رَأْسِهِ بِالْبُكَاءِ وَ الْعَوِيلِ حَتَّى قَضَيْنَا حَقَّهُ وَ فَرَغْنَا مِنْ أَمْرِهِ رَحِمَهُ اللَّه»[2] (پایان روایت)
سعد گويد: نزديك صبح دستى مرا تكانداد، چشم باز كردم و به ناگاه ديدم كافور خدمتكار ابو محمّد 7 است و مىگويد: خدا در اين مصيبت به شما جزاى خير دهد و مصيبت شما را به نيكى جبران كند. ما از غسل و تكفين دوست شما فارغ شديم، برخيزيد و او را دفن كنيد كه او نزد مولای شما از همه گرامىتر بود. آن گاه از ديدگان ما نهان شد و ما با گريه و ناله بر بالين او حاضر شديم و حقّ او را ادا كرديم و از كار دفن او فارغ شديم. خداى او را رحمت كناد.
جلالت و شخصیت احمد بن اسحاق
* جمله ای که خادم امام عسکری در مورد احمد بن اسحاق گفت – فَإِنَّهُ مِنْ أَكْرَمِكُمْ مَحَلًّا عِنْدَ سَيِّدِكُمْ– و فکر نمی کنم که از نزد خودش گفته باشد، شاهد روایی هم دارد. روایاتی وجود دارد که دلالت بر بزرگواری و جلالت احمد بن اسحاق دارد.
یکی از آن روایات، روایتی است که شیخ صدوق نقل کرده است.
«حدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مِهْرَانَ الْآبِيُّ الْأَزْدِيُّ الْعَرُوضِيُّ بِمَرْوَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ إِسْحَاقَ الْقُمِّيُّ قَالَ: لَمَّا وُلِدَ الْخَلَفُ الصَّالِحُ 7 وَرَدَ عَنْ مَوْلَانَا أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ7 إِلَى جَدِّي أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ كِتَابٌ فَإِذَا فِيهِ مَكْتُوبٌ بِخَطِّ يَدِهِ 7 الَّذِي كَانَ تَرِدُ بِهِ التَّوْقِيعَاتُ عَلَيْهِ وَ فِيهِ وُلِدَ لَنَا مَوْلُودٌ فَلْيَكُنْ عِنْدَكَ مَسْتُوراً وَ عَنْ جَمِيعِ النَّاسِ مَكْتُوماً فَإِنَّا لَمْ نُظْهِرْ عَلَيْهِ إِلَّا الْأَقْرَبَ لِقَرَابَتِهِ وَ الْوَلِيَّ لِوَلَايَتِهِ أَحْبَبْنَا إِعْلَامَكَ لِيَسُرَّكَ اللَّهُ لَهُ مِثْلَ مَا سَرَّنَا بِهِ وَ السَّلَام»[3]
احمد بن حسن بن اسحاق قمى گويد چون خلف صالح7 متولد شد از مولايم امام حسن عسكرى به جدم احمد بن اسحق نامهاى رسيد و به خط خود در آن نوشته بود – همان خطى كه توقيعات با آن صادر مي‌شد- براى ما فرزندى متولّد شده است و بايد نزد تو مستور و از مردم پنهان باشد، كه ما جز خويشان و دوستان، افراد دیگری را خبردار نمی سازیم. خواستيم خبر آن را به تو اعلام كنيم تا خداوند تو را شاد سازد همچنان كه ما را شاد ساخت و السّلام.
روایت دیگری هم که در جلالت وی نقل شده است، این روایت است:
«حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى أَبِي مُحَمَّدٍ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ 7 وَ أَنَا أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ فَقَالَ لِي مُبْتَدِئاً يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُخَلِّ الْأَرْضَ مُنْذُ خَلَقَ آدَمَ 7 وَ لَا يُخَلِّيهَا إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَى خَلْقِهِ بِهِ يَدْفَعُ الْبَلَاءَ عَنْ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ بِهِ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ بِهِ يُخْرِجُ بَرَكَاتِ الْأَرْضِ»
احمد بن اسحاق گويد: بر امام عسكرىّ 7 وارد شدم و مىخواستم از جانشين پس از وى پرسش كنم. او سخن، آغاز كرد و فرمود: اى احمد بن اسحاق؛ خداى تعالى از زمان آدم 7 زمين را خالى از حجّت نگذاشته است و تا روز قيامت نيز خالى از حجّت نخواهد گذاشت، به واسطه اوست كه بلا را از اهل زمين دفع مىكند و به خاطر اوست كه باران مىفرستد و بركات زمين را بيرون مىآورد.
«قَالَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَنِ الْإِمَامُ وَ الْخَلِيفَةُ بَعْدَكَ فَنَهَضَ 7 مُسْرِعاً فَدَخَلَ الْبَيْتَ ثُمَّ خَرَجَ وَ عَلَى عَاتِقِهِ غُلَامٌ كَأَنَّ وَجْهَهُ الْقَمَرُ لَيْلَةَ الْبَدْرِ مِنْ أَبْنَاءِ الثَّلَاثِ سِنِينَ»
گفتم: اى فرزند رسول خدا امام و جانشين پس از شما كيست؟ حضرت شتابان برخاست و داخل خانه شد و سپس در حالى كه بر شانهاش كودكى سه ساله بود – و صورتش مانند ماه شب چهارده مىدرخشيد- برگشت.
«فَقَالَ يَا أَحْمَدَ بْنَ إِسْحَاقَ لَوْ لَا كَرَامَتُكَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عَلَى حُجَجِهِ مَا عَرَضْتُ عَلَيْكَ ابْنِي هَذَا إِنَّهُ سَمِيُّ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ كَنِيُّهُ الَّذِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً…»[4]
فرمود: اى احمد بن اسحاق اگر نزد خداى تعالى و حجّتهاى او گرامى نبودى، اين فرزندم را به تو نشان نمی دادم، او همنام و همكنيه رسول خدا 9 است، كسى است كه زمين را پر از عدل و داد مىكند همچنان كه پر از ظلم و جور شده باشد.
منابع روایت سعد بن عبدالله اشعری
منابع متعددی این روایت را نقل کرده اند که نشان از تلقی قبول چنین روایتی است.
- شیخ صدوق (م. 381) در کمال الدین و تمام النعمه، ج2، ص454
- محمد بن جریر طبری شیعی (قرن 4) در دلائل الامامه، ص274 (با سند دیگری نقل می کند) و در کتاب نوادر المعجزات، ص192 هم این روایت را نقل می کند.
- طبرسی (م. 588) در احتجاج، ج2، ص 461 (ایشان در مقدمه کتاب می گوید من اسناد را حذف می کنم یا به خاطر شهرت و یا اجماعی بودن و یا اینکه مطابق عقول است مگر روایات تفسیر امام حسن عسکری7 را که تاملی دارند.
- ابن حمزه طوسى (قرن 6) در الثاقب في المناقب، ص585
- قطب الدين راوندى (573 ق) در الخرائج و الجرائح، ج1، ص 481
- استرآبادى (م. 940) در تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ج1،ص299
- ديلمى (م. 841) در إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، 421
- بهاء الدين نيلى (م. 803) در منتخب الأنوار المضيئة في ذكر القائم الحجّة عليه السلام،ص 145
- فیض کاشانی (م. 1091) در نوادر الأخبار فيما يتعلق بأصول الدين، ص 116
- شيخ حر عاملى (1104) در إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات در 4 جا (ج1،ص115 – ج1،ص196- ج3،ص671- ج3،ص698)،[5] همچنین ایشان در کتاب هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام، ج7،ص200 و در وسائل الشیعه، ج13، ص276 این جریان را نقل کرده است و بر اساس آن فتوا می دهد. در باب «بَابُ أَنَّ الصَّانِعَ إِذَا أَفْسَدَ مَتَاعاً ضَمِنَهُ كَالْغَسَّالِ وَ الصَّبَّاغِ وَ الْقَصَّارِ وَ الصَّائِغِ وَ الْبَيْطَارِ وَ الدَّلَّالِ وَ نَحْوِهِمْ وَ كَذَا مَا يَتْلَفُ بِأَيْدِيهِمْ إِذَا فَرَّطُوا أَوْ كَانُوا مُتَّهَمِينَ فَلَمْ يَحْلِفُوا...» با توجه به همین روایت، فتوا داده می شود.
- بحرانى (م. 1107) در حلية الأبرار في أحوال محمّد و آله الأطهار :، ج5، ص212 و 225 و در تبصرة الولی ص 93 و در تفسیر برهان، ج3، ص3 و در مدينة معاجز الأئمة الإثني عشر در سه جا (ج8،ص 45، 49،159)
- بحرانى اصفهانى(قرن 12) در عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآيات و الأخبار و الأقوال (عوالم مربوط به امام حسین7،ص 107)
- مجلسی (م.1110) در بحارالانوار در ج13، ص 65 و ج38،ص88 و ج53،ص 75 و ج 104، ص185
مرحوم مجلسی، تعلیقه مهمی بر این روایت دارد.ایشان می فرماید:
«أقول قال النجاشي بعد توثيق سعد و الحكم بجلالته لقي مولانا أبا محمد7 و رأيت بعض أصحابنا يضعفون لقاءه لأبي محمد 7 و يقولون هذه حكاية موضوعة عليه. أقول الصدوق أعرف بصدق الأخبار و الوثوق عليها من ذلك البعض الذي لا يعرف حاله و رد الأخبار التي تشهد متونها بصحتها بمحض الظن و الوهم مع إدراك سعد زمانه و إمكان ملاقاة سعد له 7 إذ كان وفاته بعد وفاته 7 بأربعين سنة تقريبا ليس إلا للإزراء بالأخبار و عدم الوثوق بالأخيار و التقصير في معرفة شأن الأئمة الأطهار إذ وجدنا أن الأخبار المشتملة على المعجزات الغريبة إذا وصل إليهم فهم إما يقدحون فيها أو في راويها بل ليس جرم أكثر المقدوحين من أصحاب الرجال إلا نقل مثل تلك الأخبار»[6]
نجاشى بعد از توثيق سعد بن عبد اللَّه و حكم به جلالت او مي‌گويد: «وى، حضرت امام حسن عسكرى 7 را ديده است. بعضى از علما را ديدم كه ملاقات سعد و امام را تضعيف مي‌كردند و مي‌گفتند اين حكايت را ساختهاند و به او نسبت دادهاند». ولى من (علامه مجلسى) مي‌گويم: شيخ صدوق به صحت اخبار و اطمينان به آنها – از عدهاى كه نجاشى به آنها اشاره كرده و ناشناخته اند – داناتر می باشد. زیرا نمی توان، اخبارى را كه متن آن ها، گواهى به صحت آن مي‌دهد، به مجرد گمان و توهم، مردود دانست، به خصوص كه سعد بن عبد اللَّه، زمان امام حسن عسكرى 7 را درك كرده و امكان دارد كه آن حضرت را ديده باشد، زيرا او تقريبا چهل سال بعد از شهادت امام حسن عسكرى 7، از دنیا رفته است.
اين كار، به منظور پائين آوردن مقام اخيار و عدم وثوق به اخبار و ناشى از کمی معرفت در حق ائمه اطهار : است، زيرا ما ديدهايم كه وقتى، اخبارى كه مشتمل بر معجزات غريبه است، به دست عدهاى مي‌رسد، يا خود آن اخبار را مورد انتقاد قرار مي‌دهند و يا از راويان آن عيبجوئى مي‌كنند. بلكه من مي‌گويم جرم اكثر راويانى كه به آنها نسبت قدح و عيب دادهاند، چيزى جز نقل اين گونه اخبار نيست.
نتجه بحث: مرحوم مجلسی این روایت را قبول می کند.
- العروسى الحويزى (م. 1112) در تفسير نور الثقلين، ج5، ص351 و 371
- صافی در منتخب الاثر، ج3،ص (ایشان، انصافا عالمانه ورود به روایت می نماید و اشکالات را پاسخ می دهد)
- قندوزی در ینابیع الموده، ج3، ص319
وَ آخِرُ دَعْوانا أَنِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمين
[1].معجم البلدان، الحموي،ج 2، ص 290 (حلوان العراق، وهي في آخر حدود السواد مما يلي الجبال من بغداد (یعنی در مناطق مرزی کوهستان عراق است) وقيل : إنها سميت بحلوان بن عمران بن الحاف بن قضاعة كان بعض الملوك أقطعه إياها فسميت به.)
[2].شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 454 به بعد
[3]. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 434
[4].شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 385
[5]. ایشان در آخر کتاب، سه قصه در مورد خودش دارد، حتما این سه قصه را بخوانید. ایشان مورد توجه اهل بیت بوده است.علاوه بر مرجعیت و مراجعات، تالیفات زیادی داشته است که علت آن را در همان قصه های آخر کتابش، نقل کرده است.
[6].بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج52، ص: 89
.
.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.